İsmail Kaygusuz

Şah İsmail’in Yıldız Dağı Toplantısı

Kalender Çelebi’nin, Kızılbaş Safevi Şahı ve Cemlerimizde okunan telli Kur’an’ın ayetlerini yazan ve düzen 7 ozanımızdan Hatayi, Pir Sultan ve Kul Himmet ile buluşması Yıldız Dağı toplantısında gerçekleşmiştir.

1508’de tüm doğu Anadolu’yu ele geçirmiş Kızılbaş Safevi yöneticileri ve Şah İsmail ertesi yıl yapmak istediği Dulkadirli seferi için Erzurum ve Erzincan üzerinden Orta Anadolu’ya gelmiş ve bir süre Osmanlı sınırında kalmıştı. Kemalpaşazade Tarihi’nde şöyle denilmektedir:

“…İsmail Diyarbekir içinden dahi gitse olurdu. Ol yoldan da maksuda vusul bulurdu; amma yerinden deprenüp bir taşla iki kuş varmak istedi. Bahane ile gelip Serhadd-i Rum’da (Sivas sınırında İ. K.) bir zaman turmak istedi. Ta ki Anatolı’nın Kızılbaş’ı vesair evbaşı ol Sem-i bezm fitnenin kenara geldüğün duyup, her taraftan yanına cem’oluna...Amma umduğun bulmadı, ol dediği iş olmadı ve içinde Kızılbaş olan vilayetlerin raiyyetleri boyunlanıp birbirine merbut olmuştu (bağlanmıştı İ. K.)” [1]

Bu birinci ve önemli bir belge. Şah İsmail’in. II. Bayezid’e mektup yazıp, Osmanlı topraklarından geçerek Dulkadirli üstüne gitmesi için izin istemiş olduğunu ve bu izni aldığını biliyoruz. Bayezid, Safevi ordusunun serbestçe geçmesine izin vermesine rağmen, kayınbabası olan Dulkadirli Alaüddevle’nin yardim isteğini reddetmiştir.

Geleneksel Alevi söylenceleri ve ozanları Şah İsmail’in burada Anadolu Alevi Türkmen dedeleri ve ozanlarıyla oturup söyleştiklerini Cem kurduklarını, nefesler söyleyip semah döndüklerini anlatmaktadır. Dergâh postnişini Balım Sultan’ın kardeşi ve kendisinden sonra yerine geçen Kalender Abdal, onun temsilcisi olarak bu mecliste bulunmuştur. Onlar gibi ozan olan Kalender Abdal’ın, bir arada gördüğü ve büyüklüklerine tanık olduğu bu üç ozanı öven bir şiiri vardır:

Ezel-ü ervahdan ceddim cemalim

Hatayi Kul Himmet Pir Sultan geldi

Eli kanlıların elin yumağa

Hatayi Kul Himmet Pir Sultan geldi

(...)

Kalender yok bu sözümün hatası

Beş harftendir aşıkların futası

Üç aşıktır cümle aşık atası

Hatayi Kul Himmet Pir Sultan geldi

Pir Sultan Abdal nefeslerinden birinde toplantı yerinin adını verir:

Kapıyı çaldı Kırkların birisi

Birinden mestoldu cümle gerisi

Sarıkaya derler Şah’ın korusu

Konalım gaziler İmam aşkına

Burada adı geçen Sarıkaya, Şah İsmail’in 1501’de birinci gelişinde konduğu Erzincan ile Tercan arasındaki Saru-Kaya yaylağı değil, Yıldızeli’ne bağlı Banaz ile Bedirli’nin arasındaki yerleşme birimidir. Yani, Pir Sultan’ının yaşadığı bölgededir. Ancak İlhan Başgöz’ün ileri sürdüğü gibi “belki de Pir Sultan’ın evinde misafir olan bu Şah, 1577’de, Şam taraflarında ortaya çıkan ve Bozok (Yozgat) taraflarına kadar gelip, oraları ayaklanmaya çağıran yalancı Şah İsmail” değil, Şah İsmail Safevi’nin kendisidir. Bu tarihte Pir Sultan Abdal yaşamamaktadır. Şah İsmail’in bu bölgeye geldiği; “Yıldız Dağında semah eylediği, bin bir kelam ettiği ve Banaz’da bir süre kaldığı” başka nefeslere de konu olmuştur.

Pir Sultan’ın oğlu olan Pir Mehmed’in talibi İsmail isimli alevi ozanı, Şah İsmail’in burada kalışının unutulmayan anısını şöyle dillendiriyor:

Şah Yıldız Dağı’nda semah eyledi

Bir ayak üstünde bin bir kelam söyledi

İndi Banaz’ı hoş vatan eyledi

Hayli devr ü zaman geçti orada

Koca Şah Urum’a bir elma saldı

Dolandı Urum’u Banaz’a geldi

Pir Sultan elmaya bir tekbir kıldı

İnsan taaccübde kaldı orada [2]

Bu dörtlüklerde Şah İsmail’in Banaz’da bir süre kaldığı ve Cemler kurulup Semahlar dönüldüğü açıkça anlatılmaktadır. Şah’ın kendisinin de semah eylediği özellikle vurgulanıyor. Onu, bizzat adını anarak iyi semah dönmede örnek gösteren Pir Sultan Abdal bir dörtlüğünde şöyle vurguluyor:

Bülbül gerek gül dalına konmaya

Şah İsmail gibi semah dönmeye

Musahibin yok mu derdin yanmaya

Niye geldin derler Urum sofusu

Şah İsmail’in gelişini büyük bir birlik toplantısının ve cemlerin yapılacağını bölgedeki, özellikle Osmanlı topraklarındaki Seyyid ocaklarına haber vermeyi Pir Sultan Abdal üstlenmiştir. Hacı Bektaş Dergahına bağlı bir Dede olarak, Dergâh postnişini ve dervişleriyle haberleşme aracılığı da yapmıştır. En büyük yardımcısı da kendi talibi Safevi soyundan genç ozan Kul Himmet’tir.

Elbette ki burada asıl, çeşitli Osmanlı bölgeleri ve diğer beyliklerden gelen Kızılbaş dedeleri ve aşiret-oymak beyleriyle siyasi toplantılar yapılmıştı. Hacı Bektaş Dergah’ından Kalender Abdal ile birlikte, Balım Sultan’ın gönderdiği onun düşünce ve siyasetini ileten başka görevliler de bulunmaktaydı. Kanımızca, Şah İsmail, kurmaylarıyla birlikte Hacı Bektaş türbesi ve dergâhı ziyaret etmek, ayrıca Balım Sultan’la görüşmek istiyordu. Ancak Osmanlı topraklarında büyük bir siyasal patlama yapacağından korkulduğu için izin verilmemiştir. Balım Sultan’ın İstanbul’a çağrılması da aynı döneme rastlatılmıştır. Hatta Şah Hatayi’nin bir şiirindeki dörtlük, oun bu olaydan haberli ve Balım Sultan’ın İstanbul’da olduğunun kanıtıdır. Mademki Hacı Bektaş’a bu denli bağlı görünen Padişah, neden daha önce Dergah’a gelip de orada Hünkar’ın manevi huzurunda ikrarbend olup Tarikat’a girmemiş? Bu bir siyasetti: Balım Sultan’ın Kızılbaş Safevi Şahı ile görüşmesine engel olmaktı.

Bu toplantılarda bir yandan da Pir Sultan Abdal, Kul Himmet ve Şah Hatayi’nin siyasetçi kadar ermiş aşıklar olarak ortaya çıktığı; Ali, Hasan ve Hüseyin’i temsil ettiğini Kulhimmetli dedeler aracılığıyla günümüze ulaşan “Üç Aşık Söylencesi” göstermektedir.[3]

Şah İsmail Hatayi düşlerine giren ve görmeği çok arzu ettiği Hacı Bektaş Veli ve Balım Sultan üzerine yazdığı nefesler-şiirlerde onun Hacı Bektaş Dergahı’nı ziyaret özlemi ve Balım Sultan ile görüşme amacı gizlidir:

Gece gündüz hayaline yanarım

Bir gece rüyama gir Hacı Bektaş

Günahkarım günahımdan bizarım

Özüm dara çektim sor Hacı Bektaş

...

Derdiment Hatayi eyler niyazi

Ulu Pir katardan ayırma bizi

Bu mahşer günüdür isteriz sizi

Muhammed önünde car Hacı Bektaş

******

Gaziler dertlere derman bulunur Sultan Balım’dan

Sınık gönüllere merhem bulunur Sultan Balım’dan

Budur âlemler alisi cümle gerçekler velisi

Gaziler aşkın dolusu sunulur Sultan Balım’dan

…..

Can Hatayi’m der bendesi nazar etmiş haslar hası

Sinik gönüller aynası silinir Sultan Balım'dan [4]

Şah İsmail Hatayi’nin bu nefesi, Balım Sultan’a karşı saygısını gösterdiği kadar, siyasi bir bütünleşme övgüsü olarak da değerlendirilebilir. Yine Hatayi’nin bir şiirinde, orada bulunmayan Balım Sultan’a manevi anlamda “güzel Şah” nitelemesiyle seslenip, Sultan Bayezid ile cem yürütmesine gönderme yaparak kendisini eleştiriyor:

Arzumanım sende ey güzel Şahım

Münkir münafıka sayvanın mı var

Aşkın kitabını almış eline

Mühr-i Süleyman’dan fermanın mı var

Gaip erenleri kalksın yürüsün

Al kırmızı otağlarını kursun

Sultan Bayezit’(l)e Cemler yürü(t)sün

Mümin kullarına bühtanın(?) mı var

Gaip erenleri seni arzular

Yüreğim başında yaram sızılar

Gelür alnımıza yazılan yazılar

Dahi göreceğin günlerin mi var

…….

Şah Hatayi’m eydür bu böyle olmaz

İleri varıldı geri durulmaz……

Şah İsmail’in Yıldız Dağı durağından olaysız ayrılması ve başında bulunduğu Kızılbaş ordusuna önemli ölçüde katılımın olmayışı, Bayezid’i çok sevindirmiş; Şah İsmail’in Tebriz’den İran’ı yönetirken Anadolu’yu elinde tutabileceğini sanmıyordu. Anadolu Kızılbaşları da desteğini çekerse bitti demektir. Ama Balım Sultan’ın kendisi için siyaset yaptığı konusunda yanılmış olduğu, çok değil iki yıl sonra Şah Kulu Sultan başkaldırısıyla ortaya çıkacaktır.

Öyle bir dönem geldi ki, Anadolu’da Balım Sultan’ın düşündüğü Kızılbaş siyaset doğrultusunda, yani Osmanlı’ya baş kaldırarak, baskıcı Şeriat yönetimini ortadan kaldırıp devleti ele geçirmek amacıyla Hacı Bektaş Dergâhı (Kalender Şah) öncülüğü ele almıştı.

Ancak ne var ki, çok büyük olasılıkla, postnişinliğinin ilk yıllarında mücadelenin başına geçmeden, özellikle 1519 Şah Veli Ayaklanması’ndan sonra, Şah İsmail’in ölümünden (1524) belki bir süre önce bir heyetle Tebriz’e gidip Şah’la görüştüğünü düşünüyoruz.

Kalender Abdal’ın Şah İsmail’i bir Heyetle Ziyareti

Şah İsmail’in son on yıl içerisinde artık buyruklarının dinlenmediği ve kendini içki ve ava verdiği dönemde gerçekleşmiş olduğunu sandığımız bir olayı burada yorumlamaya çalışalım. Hacı Bektaş Veli evlatlarından Kalender Şah’ın Şah İsmail’i ziyaretidir söz konusu olay. Olasıdır ki, Şah Veli Ayaklanması’nın başarılı olduğu 1519 yılı içinde ya daha sonra, yani Şah İsmail’in 1524 de dünyadan göçmesinden az bir süre önce Kalender Çelebi bir heyetle gidip Safevi Şahı’nı ziyaret etmiştir. Belki, eğer Kızılbaş ordusunun başında kendisinin Anadolu’ya geldiği takdirde, hem Çaldıran’ın öcünün alınacağı hem de Osmanlıyı yenip yönetimi ele geçirmesine destek verecekleri bağlamında şartların oluştuğu anlatılmıştır. Ancak Şah İsmail bunu gerşekleştirecek gücü kendisinde görememiştir. Aruz vezniyle yazdığı bir şiirinden anlıyoruz ki, böyle bir mücadeleyi Kalender’in kendisinin üstlenmesini önermiş.

Bu şiirinde “iki âlemn gerçek sırrı ve sultanı” diye nitelediği Kalender’in başkanlığında gelmiş olan heyete “Hak kadehinden içip mest olmuş konuklar”diyen Hatayi, Kalender’i “Mustafa (Muhammed) ve Murteza (Ali)” gibi karşılıyor. Şiirinin sonunda, ona “Şöhretin dünyayı tutması göründü (imdi Şöhret-i âlem göründü)” derken, sanki bir özeleştiri içinde Kalender’e el verip, önderlik yapması gerektiğini açıkça öneriyor ediyor ve bir gelecek muştuluyor.[5]

Şah İsmail Hatayi bu şiiri herhangi bir kalender için yazmamıştır. O, 1508’de Yıldız dağında tanıdığı, Balım Sultan’ın kardeşi Kalender Çelebi’dir.

İki alemde sultandır Kalender

Kadimi küfr ü imandır Kalender

Kalenderdir hakikat-ı sırr-ı kevneyn

Emir-i hayy-i fermandır Kalender

Kalender Mustafa ve Murteza’dır

Zihi cism ile hem candır Kalender (zihi: ne mutlu)

…..

Misafirler ki mest-i cam-ı Hakk’tır (Hak kadehinden sarhoş olmuş)

Visal-ı Şah’a mihmandır Kalender

Geç imdi şöhret-i alem göründü

Hisaba cümle ihsandır Kalender’

Velâyet Kâ’besin açtı Hatayi

Gulam-ı Şah-ı Merdan’dır Kalender.

[1] Faruk Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü (Şah İsmail ile Halefleri ve Anadolu Türkleri), Ankara, 1992, s. 29, dipnot 41.

[2] S. Nüzhet Ergun, Bektaşi Şairleri ve Nefesleri, İstanbul-1955, s. 61.

[3] 191 Kul Himmet çalışmamızda geçen ve Şah İsmail’in Yıldız Dağı toplantılarının aynı zamanda bir kanıtı olan bu söylenceyi aşağıda veriyoruz:

Üç Aşık Söylencesi

Şah İsmail Hatayi, Pir Sultan ve Kul Himmet’in Yıldız dağında buluşup dem-devran geçirdikleri, hal diliyle muhabbet ettiklerini belirleyen bir söylence anlatılmaktadır Kul Himmet köyü Varzıl’da. İrfan Çoban’ın derlediği söylenceye göre tarikatı yürüttükten, yani cem-cemaatten sonra Yıldız dağında üçü geziye çıkar. Bir ara kırda çiçekler arasında oturur kendilerine sunulan bir tas balı yemeğe hazırlanırken Pir Sultan: “Dostlar, bu bala birer işaret koymadan yemeyelim” diye öneride bulunur. Diğerleri öneriyi kabul ederler.

Bunun üzerine her keresinde ikisi hakem olur biri işaretini söyler. Önce Kul Himmet başlar; hal diliyle buyurur; bir ari gelip bala yemeğe girişir. Hatayi: “Ey Kul Himmet, vızıltın kesilmesin, balını eller yesin!” der. Bu, bir çeşit Kul Himmet’in geleceğinin görülmesi okunmasıdır. Yani, Kul Himmet vızıltın-sıkıntın eksik olmayacak, kazancını da eller yiyecek, demek oluyor. Bugün Kul Himmet evlatları arasında hiç kesilmeyen kavga-niza ve bu yüzden kazançlarını rüşvet olarak ona-buna yedirmeleri anlatılan olaya bağlanır.

Pir Sultan Abdal emreder; bir kıl takılır bala. Hatayi: “Ey Pir Sultan, sen de bala düşürdüğün kıl ile asılasın!” dediği için o da ipe çekilmiştir.

Sıra Hatayi’ye gelince; bala el atar, bal tası münevver olur (aydınlanır). Kul Himmet ile Pir Sultan aynı anda: “Ey Hatayi, balın çok olsun, yemeğe doyma!”Sultan Hatayi tutkuludur ve çok kazanmıştır ama yemeğe doyamamıştır. Hatayi evlatları şimdi de çok mal kazanır, ama hep ellere yedirirler.

Balı yerken söyleşen üç büyük aşık, sonra Yıldız dağından aşağı inerler. Temiz ve dupduru akan Kızılırmak’ta yıkanmak isterler. Önce Kul Himmet soyunup ırmağa girer, ırmak yarı kan rengi alır.

Kul Himmet: “Vaah!” der. Arkadaşları: “Ne oldun?” diye sorarlar.

Kul Himmet: “Şimir’in açtığı yaraya su değdi!” diye sızıldar.

Sonra Pir Sultan soyunup suya girer, ırmak daha çok kanlanır. “Vaah!” der Pir Sultan. Arkadaşları ona: “Ne oldun?” derler. O da: “Cude kızı Esma’nın elinden içtiğim zehirin acısı yaktı beni.” der.

En son Hatayi soyunur ırmağa girer ve su tamamıyla kızılkan akmaya başlar. Hatayi’i de “Vaah!” diye inler. Öbürleri yine: “Ne oldun?” diye sorunca, Hatayi: “Mülcem oğlunun açtığı yaraya su değdi!” diye yanıtlar. İşte o zaman anlarlar ki Kul Himmet İmam Hüseyin, Pir Sultan Abdal İmam Hasan ve Şah İsmail Hatayi de Ali’dir. Ve o günden beri Kızılırmak kıpkızıl akmaktadır.

[4] İbrahim Arslanoğlu, Şah İsmail Hatayi, İstanbul–1992, s. 430.

[5] İ. Kaygusuz, Alevilik Tarihi ve Uluları I, İstanbul–1995, s. 342–343.

İsmail Kaygusuz

Şu anda elimizde sağlam kalmış, okunabilen altı Padişah Fermanı bulunmaktadır. Önce

Fermanların sırasıyla tarihi ve hangi padişaha ait olduklarını görelim:

1.Ferman: 1592 (III. Murat, 1574-1595),

2.Ferman: 1642 (İbrahim bin Ahmed, 1640 -1648),

3.Ferman: 1693 (II. Ahmet 1691-1695),

4.Ferman: 1694 (II. Ahmet 1691-1695),

5.Ferman:1722 (III. Ahmed 1703-1730),

6.Ferman: 1770 (III. Mustafa, 1757/1774)

Padişah fermanlarının hiyerarşik olarak muhatabı köyün bağlı bulunduğu Arabkir kadısıdır. Sadece 5.fermanda Arapkir kadısıyla birlikte Çemişgezek kadısına da hitap edilmekte. Fermanlarda karye-yi Oner, veya Oner’le birlikte mezra-yı Şeyh Çayırı’dan adları verilen kişilerin vakıf arazisi üzerindeki kullanım hakları veya vergilerle ilgili baskı, arazi işgali ve haksızlıklara ilişkin Dersaadet’e yapmış oldukları şikâyetleri içeren verilen yanıtlar niteliğindedir. Padişah’tan gelen buyruklar, dönem kadısının davaya el koyup şikâyetçi kişilerin lehine verilen hükmün derhal uygulanması yönündedir. Fermanların dikkat çeken bir özelliği, altında geldiği devlet başkentinin adının Konstantiniye veya Mahrusa-yi (büyük şehir) Konstantiniye olarak yazılmasıdır. Taşra Osmanlı bürokrasisi bu uygulamayı herzaman gerçekleştirmiş midir, bilemiyoruz. Bazı fermanlar da vakıf arazisinin mütevellisi kullanıcılarının almış oldukları berat-ı hakani, yani tuğralı Sultanlık beratlarının her yıl ya da yeni tahta çıkan her padişahın yenilenmesi biçimindedir ki II. Ahmet’in fermanı bu özelliği taşıyor. Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat zamanında 1224 yılıda Şeyh Hasan Oner’e zaviye vakfı olarak verilmiş olan arazinin sınırlarının genişletilmiş olduğu da anlaşılıyor. Selçuklu vakıfnamesinde bulunmayan semtlerden bugün Çayır dediğimiz semtte Zaviye vakıf arazisi içinde ne zaman kurulduğunu bilmediğimiz Şeyh Çayırı Mezrası vardır. Fermanların kapsadığı yaklaşık iki yüzyıllık zaman dilimini düşünürsek; dört fermanın başında “mezra-yı Şeyh Çayırı ma On-er, yani Oner’le beraber Şeyh Çayırı Mezrası” geçmesinden, mezranın 16.yüzyıldan çok önce kurulduğu anlaşılmaktadır.

Osmanlılar’ın Selçuklu kurumlarını, özellikle zaviye vakıflarını aynen yaşattıklarını biliyoruz. Vakıfname’de belirtilen “Beyân olunan mülklerin cümlesini Şeyh Hasan Oner içün hak kıldı ve mülk kıldı ve elinde kıldı ve tasarrufu altında kıldı ve bu vakfın cemi’-i yerleri ONER dedikleri köyde vâkidir... Ve meşhûr zaviye ev [ kafına kayd? ] olunmuştur . ’’ ONER Z AVİYESİ’’ dimekle meşhurdur.Ve bu tevliyeti ve görüp gözetmesini ve emr-i vakfı tahsil etmesini kıldım. Şeyh Hasan Oner içün ve evlât ve evlâd-ı evlâdı içün kıldım ve bu vakf-ı mezbûrun şartı tağyir olunmaz ve aslı tebdil olunmaz” şer’i hükümlerine Osmanlı padişahları aynen uymuş. Zaman zaman bazı değişikliklere rağmen, genelde zaviye vakıf arazisinde yaşayanlar vergiden muaftı ve tımar ve zeamet arazisinde olduğu gibi asker yetiştirmesi de söz konusu değildi. Ancak bir sefer sırasında o bölgeden geçtiğinde vakfın bütün geliri ordunun ermine verilmesi zorunluğu vardı. Nitekim Oner Zaviye vakfı’nın verildiği tarihten henüz 3 yıl sonra böyle bir olayın varolduğu söylencelerle günümüze değin gelmiştir. Şimdi Fermanların kısaca içeriğinden sözederek bunların ne anlama geldiğini göstermeye ve Onar köyünün 16.17.ve 18.yüzyıllardaki konumuna ait edindiğimiz bilgileri sunmaya çalışacağım.

a.1592 tarihli III. Murat fermanında; Oner mezrasından Şeyh Ahmet, Şeyh Ali ve Şeyh Mehemmed Padişah’a dilekçe yazıp, her yıl yüz akçe vererek ziraat ve çiftçilik yaptıklarına dair ellerinde çok sayıda saltanat evrakı ve emri şerif (Padişah buyruğu) bulunuduğunu, buna rağmen silahtar Kurk adında bir kimsenin burasını kendi timar arazisinin parçası sayarak ellerinden almak istediğini belirtir. Padişah, olayın araştırılıp, eğer öyleyse buna engel olunmasını buyurur.

Fermanın metninden anlaşılıyor ki, Onar köyü sakinleri 16.yüzyılda zaviye vakıf arazisi dışında devlet arazisini de kiralayarak işlemektedir.

1. 1642 tarihli Sultan İbrahim fermanında; Oner kariyesinde/köyünde Mustafa oğlu Seyit Osman Padişah’a yazdığı arzuhalde, bir vakıf mezrasında oturduğu ve elindeki seyyidlik şeceresi ve hüccet-i şeriyelerden sözedip, yeni vergi defterinde adı olmadığı ve elindeki bu belgelere rağmen, mültezimlerin kendisinden avarız ve diğer (ayni) vergiler talep ettiklerinden şikâyetçi olmuş. Verilen yanıtta bunun araştırıldığını ve devlet hazinesinde saklanan mevkufat defterinde, yani vakıf kayıtları defterinde, adı geçen köyde sadece altı nefer buçuk avarızhanesi olduğu, yani altı vergi(birlikleri) mükellefi evli erkeğin ve bir de buçuk sayılan kadının (belki kocası ölmüş dul?) yaşadığı yedi evden vergi alındığı görülmüş. Seyid Osman bin Mustafa’nın adına rastlanmadığı belirtilerek rahatsız edilmemesi buyurulur. Bu fermandan anlaşılıyor ki, Zaviye vakfı arazisini kullananlar vergi vermemektedir. Bunların dışında miri araziyi işleyen yedi hane bulunmaktadır köyde. Acaba bunlar vakıf arazisi yetmediği için devlet arazisi kiralamış seyyid soylu Şeyh Hasan evlatları mıdır yoksa dışarıdan getirilip yerleştirilmiş aileler midir? Bunu bilemimiyoruz. Ayrıca bu ferman bize Şeyh Hasan Onar Ocağına mensup dedelerin ellerinde Ehlibeyt soyundan geldiklerini gösteren seyyidlik şeceresi ve onu onaylayan Osmanlı yönetiminin (şer’î) belgeleri bulunmaktaydı.

c.1693 ve 1694 tarihli Sultan II.Ahmet fermanları da, “Arabkir kazasında mezra-yı Şeyh Çayırı ma Oner dimekle maruf vakfı mezra’ya senevi üçyüz akçe vererek” arazisinin Padişah’ın mührüyle kullanım hakkını önceden almış olan Mehmed Hasan, Osman ve Mahmud adlı kimseler Sultan II.Ahmet’in tahta çıkışının 3.ve 4.yıllarında aynı bedelle kullanma hakkı belgesini onaylandığı ve beratlarını aldıklarına dairdir. Herhangibir kimse tarafından rahatsızlık verilmemesi buyurulmaktadır. Öyle sanıyoruz ki, bir önceki fermanda olduğu gibi bu hakkı almış olanlar, Şeyh Hasan Onar evlatlarının kendi aralarında seçtikleri, Zaviye vakfını yönetebilecek mütevelli dediğimiz yetkin kişilerdi. Onları temsilci olarak başkente gönderip resmiyeti sağlıyorlardı. Yoksa bu ocağa mensup aileler ve kendilerine bağlı talipler-dervişler vakfın toprağını ortaklaşa işliyor, çiftini sürüyor ziraatını yaparak üretip üleşiyordu. Zaten zaviye inanç ve tarikat kurumu olarak aş ve işhaneleri ve toplu ibadet ettikleri cemhaneleri olan bir yapılar kompleksidir. 16.yüzyılın ortalarında Osmanlı imparatorluğunda 1100 zaviye vakfı bulunduğunu tarihçi Halil İnancık yazmaktadır. Bunların büyük çoğunluğu gayri-Sünni, bâtıni inançlı yani Alevi-Bektaşi zaviyeleridir ki, elimizdeki vakıfnamesi ve fiziki varlığıyla yaşayan Cemhane’siyle/ Cemevi’yle, bunların en eskilerinden biri olarak Onar zaviyesi karşımıza çıkmaktadır.

1. 1722 tarihli Sultan III.Ahmet’in Arabkir ve Çemişgezek kadılarına hitaben yazdığı bu fermanda Şeyh Çayırı evladından Halil ve İsmail adları geçmektedir ki, büyük olasılıkla ferman metnini hazırlayan kâtip arzuhaldeki Şeyh Hasan’ı yanlış okumuş (cim ve khı harflerinin benzerliğindendolayı). Bu kişilerin şikâyetleri şöyle belirtiliyor:

“Halil ve İsmail nam kimesneler dersaadetime (başkentime) arzuhal idüb Arabkir kazasında vaki (bulunan) Şeyh Çayırı ma’ On-er mezrası dimekle maruf (bilinen) mutasarrıf oldukları (kullandıkları) malume’l-hudud (sınırları bilinen) yerlerinde defterde maktu’ kayd (bedeli kayıt) olmağla öşr-i meadin maktuları (maden vergisi bedellerini) sahib-i arazi olan Arabkir ve Çemişgezek eminlerine virdükleri (halde) … mezburlar (yani sultan temsilcisi maliye görevlisi sözü edilen Eminler) kanaat itmeyüb hilaf-ı kanun (kanuna aykırı hareket) ve defter-i ziyade taleb ve dört beş seneden berü beşer altışar bin akçeleri olub ziyade gadr ve teaddi (fazlasıyla zulüm ve zorbalık) eyledükleri bildirüb”dür. Padişah kadılardan, defterleri inceleyerek bu tür zorbalıklara engel olunmasını buyurmaktadır.

Görüldüğü gibi 18.yyın ilk çeyreğine ait olan bu fermanda artık zaviye vakıf arazisinden sözedilmiyor. Çünkü araziye devlet el koymuş kullananlar da artık vergi mükellefidirler. El konulan arazi, Padişah tarafından Arabkir ve Çemişgezek’te oturan iki kişi Emin tayin edilerek onları sahib-i arazi yapmıştır. Kısacası her yıl Dersaadete ödeyeceği belli bir bedel karşılığında verilmiştir.

1. 1770 tarihli baş kısmı tamamıyla yırtık Sultan III. Mustafa mühürlü ferman da ödenecek vergilerle ilgili. Arzuhali götüren köy sakinlerinin adlarını yırtık olan baş kısımda bulunduğundan bilemiyoruz. “aşair-i şeriye (şeri vergiler) ve avarız-ı seferiye (savaş zamanında alınan vergiler) vesair emr-i şerif ile vaki tekalifinden (vergilerinden) tahammüllerine göre hisselerine düşeni eda eylemeleri”ni ve köy zabitinin, daha fazla isteyerek, meşakkat çıkarmamaları, rencide etmemeleri buyrulmakta...

ALTI PADİŞAH FERMANININ Dr. VURAL GENÇ TARAFINDAN DÜZENLENEN TAM TÜRKÇE ÇEVİRİYAZILARI

1 No.lu Ferman

Kıdvetü’l-kuzzat ve’l-hükkam (hâkimler ve kadılar kadısı) maden-i fazl ve’l-kelam (fazilet ve söz madeni) Mevlana Arabkir kadısı zide fazlu-hu (Allah onun faziletini artırsın) bu tevki-i refi-i hümayun (bu kutlu ve yüce ferman) vasıl olucak malum ola ki haliya (şimdi) dergah-ı muallama (yüce dergahıma) arz gönderüb mezra-i On-er Şeyh Ahmed ve Şeyh Ali ve Şeyh Mehemmed gelüb biz kimesneye yazılur Abdullah oğlu olmayub her sene miriye (devlet arazisi) ber-vech-i maktu (kullanım alanından düşmüş) durur yüz akçe virüb ziraat ve hiraset (çiftçilik) ittügümüz hasıldan şimdiye degin maktu’umuzdan ziyade nesne taleb olunmayub ve bu babda ellerimizde müteaddid suret-i hakani (saltanat evrakı) ve emr-i şerif dahi olub üslub-ı mezbur üzere (eski usule göre) mutasarrıf iken hala dergah-ı ali silahdarlarından Kurk nam kimesne (Kurk adlı kimse) tımarı kabul ittügü istima (duymak) olunmağın elimizde olan suret-i defter-i hakani ve evamir-i şerif mucibince (şerefli emirler gereğince) amel olunub kimesne dahl u taarruz eylememek babında inayet-i rica eyledükleri i’lam (bildirme) eylemeğin husus-ı mezbur sene elf-i şabanu’l-muazzamın (1000 yılının şaban ayı) yirmi birinci güni arz olundukta üslub-ı sabık üzere (eski üslub) ve defter-i cedid-i hakani mucibince amel olunub bunlar ki vech-i meşruhum (açıkladığım gibi) üzere tasarruflarından olan yerlerine dahl ü tecavüz olunmaya deyü emr idüb buyurdum ki hükm-i şerifim vardukta bu babda olan emrim mucibince amel idüb göresüz kaziye-yi ilam (bildirilen mesele) olduğu gibi ide üslub-ı sabık üzere ve defter-i cedid-i hakani mucibince amel eyleyüb bunlar ki vech-i meşruhum üzere (açıkladığım gibi) tasarruflarında olan yerlerine aherden (ötekilerden) kimesne hilaf-ı defter ve dahl ü tecavüz ittirmeyüb husus-ı mezbur içün tekrar kapuma gelmelük eylemiyesüz şöyle bilesüz ve ba’de’l-nazar (göz attıktan sonra) bu hükm-i hümayun-ı mezkur ki (bahsi geçen bu kutlu ferman) ellerinde ifa idüb alamet-i şerife itimad kılasuz.

Tahriren fi yevmu hamse ve ışrin es-sene şabanu’l-muazzam elf 1000/1592 (III.Murat, 1574/1595) Mahrusa-yı Kostantiniyye

2 No’lu Ferman

Kaza-yı mezburda (adı geçen kazada ) vaki (bulunan) On-er nam karye (On-er adındaki köy) sakinlerinden Seyyid Osman bin Mustafa nam kimesne (adlı kimse ) han-ı dersaadet (padişah) arzuhalinde vakfe-i mezrada sakin olub seyyidandan olduğu elimde şecere ve hüccet-i şeriyyeler (şeri şecere) olmağla muharrer (yazılmış) cedid murasa-i damğalık avarızhanesine (yeni avarız vergisi) kayd u tahrir olmamış iken elimde olan hüccet-i şeriyyeye muhalif bazı tekalif (teklifler) talebi ile rencide ve remide (incitici davranma) iderler deyü bildürüb menni babında emr-i şerifim rica eyledüğü ecelden hazine-i amireden mahfuz olan (korunmuş) mevkufat defterine (vakf kayıtları defteri) nazar olundukta muharrer karye-yi mezburda (adı geçen köyde) altı nefer buçuk avarızhanesi olmak üzere kayd u tahrir idüb lakin mezbur (adı geçen) Osman bin Mustafa zikrolunan haneye dahil olmağın rencide olmamak emrim olmuştur buyurdum ki hükm vardukta ol babda sadır olan (çıkan) emrim üzerine amel idüp dahi göresüz mezbur (adı geçen zat) hinn-i tahrirde (yazılma esnasında) karye-yi mezbure (adı geçen köy) avarızhanesine kayd u tahrir olunmuş degil iken han elinde olan hüccet-i şeriyyeye muhalif ve tahrir-i cedide (yeni yazılmış emirlere) mugayyir (aykırı) avarız ve sair tekalif (vergiler) ile rencide ve reside eyledikleri vaki ise men ve def idüb mezbur(adı geçenin) elinde olan şecere ve hüccet-i şeriyyeye muhalif ve tahrir-i cedide mugayyir rencide ve reside ittirmeyüb husus-ı mezbur içün şikayet olunmaluk eylemiyesüz ve şöyle bilesüz ve bade’l-nazar (baktıktan sonra) hükm-i hümayunum (kutlu emrim) mezbur ki ellerinde ifa idüb alamet-i şerife itmad kılasız.

Tahriren fi yevmu sitte ve ışrin şehri rebiü’l-evvel es-sene hamse ve hamsin ve elf Kostantiniyye 1055-1642 (İbrahim bin Ahmed, 9 Şubat 1640 : 8 Ağustos 1648)

3 No’lu Ferman

Arabkir kazasında vaki (bulunan) mezra-yı Şeyh Çayırı ma On-er dimekle maruf (bilinen) vakf-ı mezraya senevi üç yüz akçe ile ber-vech-i iştiraka (kullanmaya katılma hakkına) mutasarrıf olan iş bu rafi-i tevki-i refiü’l-şan-ı şehriyari (yüce şanlı padişahın yüce mührüyle) Mehmed Hasan ve Osman ve Mahmud nam kimesneler (adlı kimseler) bi’l-fiil berat-ı şerifle (şerefli beratımla)mutasarrıf olub lakin şecere-i ali şecere-i osmani mülkde cülus-ı humayun-ı saadet-makrunum (ülkedeki saadet sonlu tahta çıkmışlığım) vaki olmağla (gerçekleşmeyle) dersaadette (başkentte) müceddeden (yeniden) berat-ı şerifim virilmek babında yedlerinde (ellerinde) olan berat-ı atika (eski buyruk) mucebince (gereğince) üzerlerinde yarlık ism-i mütevellisini yeddine (eline) teslim olmak üzere sadaka idüb (tasdik edip) bu berat-ı hümayunu (kutlu beratı) virdüm ve buyurdum ki varub mezburlar (adı geçen kimseler) bade’l-yevm (bugünden sonra) ber-vech-i iştiraka (kullanmaya katılmaya) zikrolunan vakfe-i mezraya ke-ma-kane (gereği gibi) üslub-ı sabıka üzere (önceki üslupta) mutasarrıflar olub vakfın ruhı ve benüm devam-ı ömr-i humayunum (kutlu olan hayatımın devamı) içün duaya müdavemet göstere (devam ede) ol babda (o konuda) dergahımdan bir ferd mani ve müzahim (engel ve zahmet etmeyip) olmayub asla dahl u taarruz kılmıyalar şöyle bilüb alamet-i şerife itimat kılalar.

Tahriren fi evailu şehri şehru cumade’l-uhra es-sene seba’ ve mie ve elf

Kostantiniye 1107-1693, (II. Ahmet: 22 Haziran 1691 6 Şubat 1695)

4 No’lu Ferman

Arabkir kazasında vaki (bulunan) mezra-yı Şeyh Çayırı ma On-er dimekle maruf (bilinen) vakf-ı mezraya senevi üç yüz akçe ile ber-vech-i iştiraka (kullanmaya katılma hakkına) mutasarrıf olan iş bu rafi-i tevki-i refiü’l-şan-ı şehriyari (yüce şanlı padişahın yüce mührüyle) Mehmed Hasan ve Osman ve Mahmud nam kimesneler (adlı kimseler) bi’l-fiil berat-ı şerifle mutasarrıf olub (şerefli beratımla) mülkde cülus-ı humayun-ı saadet-makrunum (ülkedeki saadet sonlu tahta çıkmışlığım) vaki olmağla (gerçekleşmeyle) dersaadette (başkentte) müceddeden (yeniden) berat-ı şerifim virilmek babında yedlerinde (ellerinde) olan beratları mucebince (gereğince) üzerlerinde ise sadaka idüb (tasdik edip) bu berat-ı sâdât-ayatı (seyyidliğin delili berat) virdüm ve buyurdum ki varub mezburlar (adı geçen kimseler) ke-ma-kane (gereği gibi) ber-vech-i iştiraka (kullanmaya katılmaya) zikrolunan vakfe-i mezraya üslub-ı sabıka üzere (önceki üslupta) mutasarrıflar olub vakfın ruhı ve benüm devam-ı ömr-i humayun-efzunum (kutlu olan hayatımın devamı) içün duaya müdavemet göstere (devam ede) ol babda (o konuda) bi ferd mani ve müzahim (engel ve zahmet etmeyip) dahl u taarruz kılmıyalar şöyle bilüb alamet-i şerife itimat kılalar.

Tahriren fi’l-yevmu’l-sadide ve aşere şehru cumade’l-uhra es-sene seman ve mie ve elf

Kostantiniye 1108-1694 (II. Ahmet: 22 Haziran 1691 : 6 Şubat 1695)

5 No’lu Ferman

Kıdvetü’l-kuzzat ve’l-hükkam (hakimler ve kadılar kadısı) maden-i fazl ve’l-kelam (fazilet ve söz madeni) Arabkir ve Çemişgezek kadıları zide fazlu-huma (Allah o ikisinin faziletini artırsın) bu tevki-i refi-i hümayun (bu kutlu ve yüce ferman) vasıl olucak malum ola ki Şeyh Çayırı evladından? Halil ve İsmail nam kimesneler dersaadetime (başkentime) arzuhal idüb Arabkir kazasında vaki (bulunan) Şeyh Çayırı ma’ On-er mezrası dimekle maruf (bilinen) mutasarrıf oldukları malume’l-hudud (sınırları bilinen) yerlerinde defterde maktu’ kayd (silinmiş kayıt) olmağla öşr-i meadin maktuları (maden vergileri ) sahib-i arazi olan Arabkir ve Çemişgezek eminlerine virüb ……(bu kısım eksik) mezburlar (adı geçenler) kanaat itmeyüb hilaf-ı kanun (kanuna aykırı hareket) ve defter-i ziyade taleb ve dört beş seneden berü beşer altışar bin akçeleri olub ziyade gadr ve teaddi (fazlasıyla zulüm ve zorbalık) eyledükleri bildürüb hilaf-ı defter-i hakani (saltanat defterine aykırı hareket) ve mugayir-i karih-i teaddileri (aykırı olan zorbalıkları) men olunmak babında emrim olmuştur buyurdum ki vusul buldukta bu babda sadır olan (çıkan-yayınlanan) emrim üzerine amel dahi husus-ı mezbur (bahsi geçen husus) temam-ı müteayyir ve dergah-ı muallamdan )yüce dergahımdan) ihrac olunmuş mühürlü sahih suret defter-i cedid-i hakani (yeni saltanat defteri) taleb idüb göresüz zikrolunana arazi defterde maktu (değeri biçili) kaydolunmuş ise sahib eyledükleri terekelerinden öşr-i meadin maktuları virdüklerinden (maden vergileri) sonra mezbureden (bahsi geçenlerden) ziyade talebiyle (fazlasını isteyerek) bunları teaddi ve rencide (incitme) ittirmeyüb men ve def eyliyesüz min ba’d (bundan sonra) kanun ve deftere ve kadime ve emr-i hümayunuma (kutlu emrime) mugayir (aykırı) iş ettirmeyüb husus-ı mezbur (bahsi geçen husus) içün bir dahi emrim varmakluk eylemiyesüz ve şöyle bilüb alamet-i şerife itimad kılasız.

Tahriren fi evahir-i cumade’l-ula es-sene erba’a ve selasin ve mi’e ve elf 1134-1722(III. Ahmed: 22 Ağustos 1703-1730)

Mahrusa-yı Kostantiniyye

6 No’lu Ferman

(baş tarafıyırtılmış)... eyledüklerine İstambul nükebasından (nakibler) yedlerinde (ellerinde) maculeye hüccet ve temessükleri (kulanma hakkını gösteren belge) var ise aşair-i şeriye (şeri vergiler) ve avarız-ı seferiye (savaş zamanında alınan vergiler) vesair emr-i şerif ile vaki tekalifinden (vergilerinden) tahammüllerine göre hisselerine düşeni eda eylediklerinden ( ödediklerinden) sonra karye-yi mezbure (adı geçen köy) zabitine hilaf-ı kanun (kanuna aykırı hareket) …….(bu kısım eksik) ve ehl-i örf taliası taraflarından bi-la emr-i emr-i şerif (yüce emir olmaksızın) tekalif-i meşakk (meşakkatli olan vergiler) talebi ile bunları teaddi ve rencide (baskı ve zulüm) ittirmeyüb min ba’d (bundan sonra) kanuna ve emr-i hümayunuma (kutlu emrime) muhalif kimesneye iş ettirmeyüb bu husus içün bir dahi emrin varmalu eylemiyesüz, şöyle bilüb alamet-i şerife itimad kılasız.

Tahriren fi evasıt-ı şehru Rebiü’l-evvel es-sene selase ve semanin ve mi’e ve elf 1183-1770

(III. Mustafa, 1757/1774) Mahrusa-yı Kostantiniye

YENİ BULUNAN BELGELERDE ONAR KÖYÜNE İLİŞKİN BİLGİLER

Başbakanlık arşivi 64 numaralı 1518 yılı tahrir defterinde (Onar karyesine bağlı) Şeyh Çayırı Mezrası (yıkılmış, terkedilmiş) VİRANE gösterilmekte.

1798 yılı tahrir defterinde Onar köyü ve Şeyhçayırı Mezrası’nde “hane sayısı: 63, Erkek Nüfus : 198” idi ve erkek nüfusun adlarıyla birlikte yaşları da liste halinde verilmiştir. Yerleşimin ortalama nüfusu kadın ve kızlarla birlikte 396 olmalıdır.

1643’de Aragir’in 118 köyü ve 13 mezrası vardı. Köy ve mezraların vergi hanesi listesinde Onar köyünde 6 hane vergi (birlikleri)mükellefi gösterilmekte.

1643 yılı avarız(vergi mükellefi) hane listesinde vergiden muaf Dedeler:

Hasan oğlu Mehmet Dede

Pirzade Şeyh Bahşayiş

Mehmet oğlu Ahmet Dede

Mustafa oğlu İbrahim Dede

Veli oğlu Uğurlu Dede

Mustafa oğlu Seyid Osman (1642 tarihli Sultan İbrahim Fermanına göre)

Toplam 6 ev

(Dr. Vural Genç’in Henüz Basılmamış Arapgir Üzerinde Geniş Kapsamlı Çalışması)

1831 yılı İlk Nüfus Sayımında Nüfus İcmal Defteri’ndeki Onar köyü:

Hane sayısı : 81

Yetişkin orta yaşlı erkek (Tüvana) : 68

Çocuk (Sıbyan) : 76

Yaşlı erkek (Musin) : 40

Askerlik çağındaki genç erkek (Nizamiye) : 13

Dışarıda bulunan, gurbetçi erkek (mahall-i ahir) : 36

D : 1

Toplam : 234 Kadın ve kızlarla birlikte ortalama nüfus 468 olmalıdır.    

(Başbakanlık Arşivi, D.CRD, Genel : 40721, Özel: 845’den aktaran Ahmet Aksın ve

Erdal Karakaş, 19. Yüzyıl Nüfus İcmal Defterinde Arapgir, FÜ Sosyal bilimler Dergisi)

Oku, bilgilen, fikir sahibi ol; zihninve gönül dünyan zenginleşsin! Ürettiğimiz bilgiler özgür, özgün ve karşılıksızdır.
Alıntı yap, indir, adımı silip sahiplenmeden kayıt altına al ve yakınlarınla dostlarınla paylaş!

Dr. Ismail Kaygusuz

ROMAN ÜZERİNDE BİRKAÇ SÖZ

Malzemenin toparlanması, tasarlanması ve diğer hazırlık çalışmaları 70’li yılların ortalarına dek uzanan bu romanı, ancak 1986 yılının son aylarında Paris’te kurgusal bağlamda biçimlendirerek yazmaya ko-yuldum. Bir sonuca bağlamak, noktalamak öyle kolay olacağa ben-zemiyordu. 1990 Mayıs’ında çok sıkıntılı yaşam koşulları ortamında yazmayı bırakmak durumunda kalmıştım ve böylece romana kendili-ğinden bir son oluştu ve değiştirmeyi de düşünmedim.

İki ayrı bölüme ayırdığım romanın birinci bölümünü, Alev Yayın-ları, 1991 yılı içinde “Savaşlı Yıllar I, Son Görgü Cemi” adıyla yayın-landı. İkinci bölümün yayınlanması ertesi yıla bırakıldı. Ancak yayı-nevinin, mali yetersizlikler ve bazı siyasal görüş çatışmaları içerisinde sık sık yönetici ve yer değiştirmesi yüzünden, bilgisayar dizgisi iki-üç kez yapılan romanın bu ikinci bölümünün disketleri her seferinde ya ortadan kayboldu ya bilgisayardan silindi. Aradan geçen bunca yılllar içinde de sık sık ev değiştirmelerim ve taşınmalarım nedeniyle, kendi yaptığım ilk daktilo nüsha da kaybolmuştu. 2006 Şubat ayı içerisinde orijinal nüsha hiç beklenmedik bir yerde bulunarak bana ulaştırıldı. Hemen iki bölümü tek kitap halinde yayına hazırlayarak, aynı yayı-nevinde en kısa zamanda yayınlamayı kararlaştırdık.

Birinci bölümün yayınlanmasının hemen ardından kitap hakkında açılan dava, bir yıldan fazla sürmüştü. Yazarı yurt dışında bulundu-ğundan, yayınevi sorumluları sürekli mahkemeye taşındı, yargıç önüne çıktılar. Bir genel seçim dönemine girilip, arkasından bir ikti-dar değişikliğinden olacak, dava düşürüldü. O yıllarda adını şimdi anımsayamadığım bir profesörun kitap hakkındaki bilirkişi raporunu göndermişlerdi. Kitabın sakıncalı oluşunu rapor eden yazıdan şu dü-şünceyi belirten ifadeyi hiç unutmayacağım:
“Yazar, romanında Adana’dan Erzincan çevresinden bazı örnekleme-lerle Ermenilerin de Türkleri öldürdükleri ve onlara yaptıklarından sözet¬miş. Ama, Türklerin Ermenilere yaptıklarına daha fazla yer ver-miş bulunmaktadır.”
Bu söylemden şöyle bir anlam çıkmaz mı? “Evet, Türkler Ermeni-leri öldürdü kabul, ama yazarın bunu anlatması, fazla vurgu yapması sakıncalıdır.” Yani ne demek oluyor? Yazarın, çocukluğundan beri, kendini bildi bileli köyünde, çevresinde savaşlı yıllara dair anlatılan-ları ve olayların içinde yaşamış en yakınlarından duyup işittiklerini romanında kullanmış olması, “devletin-milletin bütünlüğüne”, ulusal onurumuza zarar mı veriyordu? Onun için mi kitap sakıncalı bulun-muş ve yazarı, yayımcısı hakkında dava açılmıştı?

Tarihçi ve arkeolog kökenli bir yazar olarak tarihsel olayları yargı-lamak benim işim olamaz; ben tarihsel araştırma ve incelemelerimde olayların çıkışının yaşanmış zamanın öznel ve nesnel koşullarında gerçek nedenleri, nasıl geliştikleri üzerinde diyalektik yaklaşımla se-bep-sonuç bağlantıları kurmaya ve sonuçların uzantılarını keşfetmeğe çalışırım. Avrupamerkezci tarih anlayışı ve yöntemlerinin çoğuna karşıyım. Yönetenlerinki değil; yönetilenlerin, yani halk toplulukları-nın tarihi beni daha çok ilgilendirir. Çünkü gerçekte yönetenlerin ta-rihini belirleyen de yönetilenlerdir.

Benim anlayışımda, içinde bulunduğumuz zaman da tarihin bir parçasıdır: Toplum olarak , birey olarak, hatta devlet olarak çok ya-rarlı doğruları ve büyük yanlışları yaşayarak, tarihin bize en yakın anını, yani şimdiyi tanıdığımız ve ona damgamızı vurduğumuz gibi; tarihin bize uzak anlarını, yani geçmişimizi de doğru ve yanlışlarımız, yiğitlik ve kahpeliklerimizle tanımak/tanımlamak ve yüksünmeden onlarla yüzleşmek çağdaş insan ve demokratik birey ve toplum ol-manın gereğidir.

Tarih yazımına gelince; eğer alttakilerin, yani yönetilen çoğunlu-ğun tarihi yazılırsa, üsttekilerin, yani egemen yönetimi tutan ulus ve dinsel inancın tarihi gerçek anlamını kazanır. Bu yapılmadıkça, Türk tarihi de İslam tarihi de gerçeklikten uzak kalmayı sürdürecek ve yeni kuşaklara bilimsel doğruları aktarma görevi yerine getirilmemiş ola-caktır.

Kuşkusuz burada bir tarihsel araştırma ve inceleme yapıtı üzerinde konuşmuyoruz; sözkonusu olan bir romandır. Ayrıca, bu romanda anlatılan tarihsel Ermeni olaylarından bazı yerel ayrıntılar ya da kesit-ler, Alevi inançlı bir köy toplumunun tapınma ritüelleri içinde, yani Görgü Cemi’ndeki sorgulamalarda, kabahat olarak algılanarak mey-dana dökülenler, itiraflar, eleştiri ve özeleştirilerdir. Yaşanmış olaylar bu kurgu içerisinde verilmiştir.
Elinizdeki “Savaşlı Yıllar/Çileli Günler” bir tarih kitabı olmadığı gibi, sadece belirli bir dönemin olaylarını, kişilerini anlatan tarihsel roman da değildir. Ama yeri geldikçe ilgi bağı kurularak, yakın ve uzak geçmişimizden bazı önemli tarihsel olaylardan da sözedilip irde-leniyor. Ayrıca tarihsel roman yazımında da çok, ama çok dikkatli olmak gerekir; tarih değil de roman yazıyorsunuz diye gerçek olayları saptırmak ya da tam tersine çevirmek, dönem içinde yaşanılmayan ve yaşanılması olasılık dışı olaylar yaratmak hakkına sahip olamazsınız. Tarihsel roman ya da oyun kurgulamak başka bir şeydir; gerçek ta-rihsel olayları tersine çevirerek, yatağından saptırıcı olaylar yaratıp farklı biçimlendirmek başka bir şeydir; belli bir amaca yöneliktir ya da belirli bir düşünsel ve siyasal akıma hizmettir. Büyük yanlıştır; ta-rihe, insanlığa ihanettir.

Romanımda, inançlarını ortak yaşama geçirmiş; yönetimi, adaletin suçlama, yargılama, cezalandırma ve aklanma veya bağışlanma sü-reçlerini bu inançlarının uygulamalarına bağlamış; tapınçlarından, yeme-içmelerine ve çalışmalarına dek ortaklaşalık ve özeleştiri ilkele-riyle yaşayan bir kırsal toplumun savaşlar içinde geçen yılları anlatı-lıyor. İnancının gerektirdiği özyönetim ve adalet anlayışı içinde ortak üretip, aralarında eşit üleşen, kendine yetme çabasıyla ayakta duran; kusuru hep kendinde arayıp toparlanması, ayağını yorganına göre uzatması gerektiğine inandırılmış barışçıl, ama edilgen bir ahlak ve dirlik-düzenlik anlayışına sahip Alevi köylük yerinde savaşlı yıllar!
Alevilerin toplu tapınması olan görgü cemlerinde, dâr meydanında hiç bir can yapmış olduğu bir kusuru-kabahatı saklayamaz; “heybe-sinin her iki gözünü boşaltır ve döktüğünü doldurmak ağlattığını gül-dürmek zorunluğu” vardır. Bu tören boyunca edeb erkân içinde diz kurmuş kıpırdamadan oturan ve dâr çekenlerin yorgunluklarına ortak olan cemaattan sorulurlar. Cemde bulunanlar toptan razılık vermeden dârdan inemezler. Kitabın bu birinci bölümünde Boyveren canların itirafta bulunduğu, yani heybelerinden boşalttıkları ya da Pir huzu-runda kendilerini savunmak için anlattıkları olaylar ayrıntılanır: 1900’lerin başından itibaren, korkunç ve yürekler burkan olaylar; Makedonya, İstanbul, Adana, Sivas ve Erzincan’dan savaş olayları, terör, şiddet, ve ölümlerden kesitler! Köy Erzincan’dan, Kemah-Eğin ve Arapkir üzerinden Harput’a (Elazığ) giden yol üzerinden bulundu-ğundan, 1915 yazında tanık oldukları ve içinde yaşadıkları Ermeni sürüşü sırasında yapılan yağmalar, baskı, saldırı ve kırımlar anlatılır.
Büyük çapta görgü tanıklarına dayandırılan olayları üçüncü kişi (o) gibi gözleyip izleyerek verirken, birden çocukluğumdan, çiftçilik-çobanlık günlerimden anılarla, veya doğrudan günümüzden birinci kişi (ben) olarak da anlatmayı denedim. Bazan ikisini içiçe vermek-ten de çekinmedim. Örneğin Mılla İsmail, Büyük Ocak tekkesi ceme-vinde ya da “tahtalı odasında” bir sohbette köyümüzün kurucusu ev-liyanın, Şeyh Hasan Onar’ın yüce erdemlerini ve kerametlerini anla-tırken, sanki birkaç saniyelik suskunluğundan yararlanmışçasına yetmiş yıl sonrasına gelip kız torununun oğlu olarak, İstanbul AKM salonlarının birinde aynı evliyanın tarihsel kişiliği üzerinde teypli ve slayt gösterimli anlatım ve bilimsel yorumlara geçiyorum. Ya da Kaf-kas ülkelerinden birinde çok değişik bir savaş tutsaklığını yaşamakta olan Vakarlı Mehmet’in ve köylüsü Kopulu Hüseyin’in tartıştıkları konunun içine girerek, oniki-onüç yaşlarındayken katıldığım bir “te-zek vurumu” imecesini sergilemekten kendimi alamadım. Kısacası çocukluk, yeniyetmelik ve yetişkin dönemlerimin tüm uyumlu ve uyumsuzluklarıyla, tutkuları ve çelişkileriyle, yazarı olarak kendim de romanın kişilerinden biriyim.

Zaman zaman insanın sekso-psikolojik karmaşıklığını olabildiğin-ce açık, yalın ve saklantısız, yani büyük sözcük ve kavramların arka-sına gizlenmeden verme denemesine girişirken, Ermeni yağmasından kaynaklanan sermayesiyle bezirganlaşan kasabalı tefeci Taşkal Ra-sim’in köylüleri nasıl iliklerine kadar sömürdüğünü sergileyerek açık diyalektik vurgulamalar ihmal edilmedi kuşkusuz. Yalnız Taşkal mı? Fırsatçılar, koruma gözleme altında emek sömürenler; bir iki çuval un-bulgur karşılığında bağ-bahçe kapatanlar, tarlalara el koyanlar; yetkililerle çeşitli yollarla yakınlıklar kurup cami imam hatipliğine atanarak veya yerel yönetimlerde birer devlet memurluğu, katiplikler bulup savaşa gitmeyenlerden boş meydanlarda at oynatarak varsılla-şanlar, hepsinden örneklere rastlayabilirsiniz bu çalışmada. Ve efsa-neleşen, ama sözde üstlendiği köyün namusunu koruma görevine ihanet eden Eşkıya Sefer’in çiftlikleri, konakları soyma maceraları.

Çok büyük çoğunluğu yaşanmış, ama yer ve zaman birlikteliği olmayan öyküler çok kez kendi içlerinde bağımsız olarak işlenmek-tedir. Kişilerin köken birliğinden ve yakından uzaktan düğüm atma-lar, bazan ancak hissedilebilen bağlarla; dışavurumlar, geriye dönüş-ler, geleceğe atlamalar, çağrışımlar gibi biçimsel denemelerle bütün-lüğe ulaştırma çabasına giriştim. Özdeki birbirinden ayrılmaz bütün-lük ise, toplumun geçmişi, şimdisi ve geleceğini etkileyen savaşlı yıl-lar tragedyasıdır. Hemen hepsi, köyümde benim ve benden önceki kuşağın duyup işittiği ve bildiği yaşanmış gerçek olaylar ve olayları yaşayan, yaratan gerçek kişilerdir. Ancak yanlış algılanma ve anla-şılmalar nedeniyle kimse rahatsız olmasın diye isimlerin, daha doğru-su lakapların çoğunu değiştirme gereği duydum. Köyde aynı adı taşı-yan okadar çok kişi vardır ki, romandan zaten bu anlaşılır; örneğin, onlarca Mehmet adını taşıyan kişileri ancak lakaplarıyla ayırdedilebi-liriz.

“Savaşlı Yıllar/ Çileli Günler” tarihsel ile güncelin birleştirildiği, bireyin değil, toplumun romanı. Alışılmış roman yazımı düzeninden farklı bir denemeye girişildiğinden ve zaman boyutlamasındaki yön-tem değişikliğinden dolayı, ille de tek bir sonuç arama isteği ve böyle bir çabaya girme gerekmiyor bu roman için. Ben Eşkıya Sefer’in ka-çınılmaz sonu ile romanıma noktayı koydum, ama okuyucu isterse arzu ettiği bir öyküyü seçip kafasında geliştirerek, değişik sonlamalar yapabilir. Çünkü savaşlı yıllarda olup bitenler yazmakla tükenmez ki.
Kitabın yazarı, “Savaşlı Yıllar/Çileli Günler”in tamamını, on beş yıl sonra okuyucuyla buluşturabilmenin mutluluğunu yaşamaktadır. Hizmeti geçenlere teşekkürlerimi sunuyorum

İsmail Kaygusuz
Mart 2006, Londra

Kitabın devamını buradan okuyabilirsiniz...

Oku, bilgilen, fikir sahibi ol; zihninve gönül dünyan zenginleşsin! Ürettiğimiz bilgiler özgür, özgün ve karşılıksızdır.

Alıntı yap, indir, adımı silip sahiplenmeden kayıt altına al ve yakınlarınla dostlarınla paylaş!

Dr. Ismail Kaygusuz

"İbrahim Paşaaa! İbrahim Paşaaaam! Buldum, buldum dersaadet Konstantiniye halkına dehşet salacak ve Oğlan Şeyh'i unutturacak olayı bulduuuum!" dedi Süleyman Padişah.

Olayın ne olduğunu ve İstanbul halkını nasıl bir dehşet ve korkuyla sarsacağını aynı saray tarihyazıcısından (va'ka-nüvis) dinleyelim: Bir hırsızlık olayı üzerine, Süleyman Han, sokak aralarında dolaşan bütün satıcıların yakalanmasını emir buyurdular. Sekiz yüz kişi yakalandı. Bunlar, şer'an katledilmelerini gerektiren hiçbir delil olmadığı halde, bir gecede, ya asılarak ya da boyunları vurularak öldürüldüler!

Roman, Osmanlı'nın öteki korkunç yüzünü sergilemektedir. Osmanlı sarayının içyüzünü, Süleyman Padişah'ın ve sadrazam İbrahim'in halka-re'ayaya bakışını, saray kapıkullarıyla ilişkilerini, kısacası dönemin saray yaşamı hepsi Maşukî'nin gözünden verilmektedir.

Ayrıca dönemin sosyo-politik olaylarını, özellikle Maşuki'nin doğup büyüdüğü, yetişmiş olduğu yer olan Aksaray'ın yanıbaşındaki Hacı Bektaş Veli Dergâhı ve postnişini Kalender Çelebi'inin o yılların toplumsal hareketlilik içindeki yeri ve önderliğinde büyük Kızılbaş başkaldırısı ve savaşlar, çarpışmalar, kırımlar dahil..

Oku, bilgilen, fikir sahibi ol; zihnin ve gönül dünyan zenginleşsin! Ürettiğimiz bilgiler özgür, özgün ve karşılıksızdır.

Alıntı yap, indir, adımı silip sahiplenmeden kayıt altına al ve yakınlarınla dostlarınla paylaş!

Dr. Ismail Kaygusuz.

Cem Cennettir

İSMAİL KAYGUSUZ

Önsöz

CEM, sözcük olarak, “toplantı, biraraya gelmiş insan topluluğu cemaat, meclis” anlamlarına gelir. Ancak yüklendiği inançsal ve toplumsal işlevler bağlamında derin içerikli bir kavramdır. Cemler, Cemevi ya da Meydanevi’nde yapılır ve aynı zamanda yapıldığı toplumsal birimin (mezra, köy, mahalle, kasaba vs.) ve bireylerinin (özel) sorunlarının konuşulup çözümler üretildiği, yönetimine müdahale edilip değiştirilmesine, düzeltilmesine karar verildiği kadın erkek yetişkinler topluluğu olarak bir Halk Meclisi’dir.Toplanılan yer anlamına gelen Ortodoks İslamın Cami’si de aynı kökten olmasına rağmen farklı bir işlev ve

işlerlik kazanmıştır.

Cemler aynı zamanda, topluma ve bireylerine karşı haksızlık yapmış, suç işlemiş kişilerin yargılandığı adalet mahkemeleri ve jüri topluluğudur. Yine Cem, tarih, felsefe, edebiyat, müzik, dans ve diğer yaşamsal bilgilerin öğretildiği ve öğrenildiği bir öğretmenler

ve öğrenciler topluluğu olduğu kadar; ortak kazan kaynatılarak, ayrıca getirilen niyazların-lokmaların birleştirilip eşit üleştirilerek yenilip içildiği ve bir bakıma müzik ve dans sanatlarının icra edildiği bir coşku ve muhabbet meclisidir.

Ortodoks İslamın değişmez kalıplara sokulmuş tapınma eylemleriyle hiçbir biçimsel yakınlığı yoktur. İmam Cafer Buyruğu’nda Cem’in özellikleri şöyle vurgulanır:

“Cem’de büyük küçük, güzel çirkin bir olur ve dahi Cem cennettir; müminleri (erkekler) melek, müslümleri (bacılar) huridir. Yedikleri cennet taamı, içtikleri cennet şarabı, giydikleri cennet esvabıdır... Pirlerin mürşidlerin evleri Mekkeleridir. Onları ziyaret edenler binbir kere hacı ve gazi olurlar; günahlarından kurtulup masum ve pak olurlar...”

Birinci bölümde Cem Tapınma Kurumları ve Ritüelleri; Tapınma/İbadet Kavramı ve Alevilik inancında anlamı; Alevi toplu tapınması Cem’in ve cemevinin kökeni (Kırklar Meclisi Ve Miraç); Cem tanımlamaları ve erkânlarının çeşitliliği; Görgü Cemi’nde görülüp/sorgulanma erkânında manevi temizliğe ulaşma ya da düşkün sayılma; Cem tapınmasının önemli kurumlarından müsahiplik ve kökeni, ritüelleri hakkında genel kuramsal

bilgiler ve işlevsel değerlendirmeleri vermeyi amaçladık.

İkinci bölümde anlatılanlar ise birinci bölümde verilen kuramsal (teorik) bilgi ve değerlendirmelerin büyük bir kısmının uygulamaya konulmuş, pratikte yaşanılmış ritual olgular olduğu görülecektir. Yıllar önce yayınlanmış olan romanımızdaki (Bkz. İsmail Kaygusuz, Savaşlı Yıllar 1-2, Son Görgü Cemi/Çileli Günler 2. Baskı, Alev Yayınları, İstanbul 2006) bireysel, toplumsal ve tarihsel olaylardan geniş çapta arındırırıp; sadece Büyük Ocak’ta yapılan Görgü Cemi’nin roman diliyle anlatılan tüm aşamalarını verdik. Ayrıca bir de Müsahiplik erkânının aşama aşama uygulamalarını ekleyerek Cem tapınmasının eksik kalmış olan bu bölümünü de tamamlamış olduk.

Cemlerinde gönülleri dostluk ve sevgiyle birlemeleri umuduyla canlara bu çalışmayı sunuyorum...

İsmail Kaygusuz,

Londra, 30 Ocak 2015

Bölüm I

Cem Tapınma Kurumları ve Ritüeller

ALEVİLİĞİN toplumsallaştırılmış tapınma kurumlarının tümünü içinde barındıran Cem’in değerlendirilmesine geçmeden önce tapınma kavramı, yani ibadetin ne olduğu üzerinde

birkaç söz etmek gerekir.

Tapınma sosyo-psiklojik anlamda, toplumun üst yapısını oluşturan değerler ve kültür kat(man)larından din ve dinsel inançların temel ögesidir; bireyin, dinsel inancının Tanrısına yaranması, yani kendisini iyi bir kul olarak kabul ettirebilmesi için açığa vurduğu davranış ve eylem biçimlerinin tamamı olarak tanımlanabilir. Bir başka söylemle, inanan ve kendisini ona kul gören bireyle, Tanrısı arasında bir anlaşma-uzlaşma sağlamak, bir bağ kurmak için eyleme sokulan davranış biçimlenmelerinin tümüdür tapınma. Birey bunları uygularken, Tanrıya kendini daha yakın duyumsayarak, kazandığını düşündüğü yücelikle içsel ya da ruhsal dünyasını doyurduğu gibi, yaşadığı toplumda bir üstkişilik belirlemesi yapar.

İslam bilginlerine göre de, yani dinsel anlamda ibadet, ruhun temizlenmesi için araçtır. Tapınmanın Arapçası ibada (çoğulu ibadat) ile abd (çoğulu ibad), yani kul-köle sözcüklerin türdeş olmasıyla da “tapınılan / tapınan” ilişkisi kurulur. Böylece ibadet, ibad (yani, kullar, yaratılmışlar) tarafından yapılan ritüellerin genel adı oluyor; bu etkinliklerin en açık belirleyicsi de “dua etme/niyaz etme, yalvarma/yakarma, çağrı” anlamlarına gelen salât

(Ancak bunun yerine, Arapçanın konuşulmadığı ülkeler dışında dışında Farsça karşılığı namaz, Afganistan’da nmuz kullanılır.)[1] deyimidir.

Salât sözcüğü Kuran’da tam 85 kez geçtiği halde, beş vakiti belirleyen hiç bir açıklama yoktur. Sadece fecr (sabah), maghrib (günbatımı, akşam) ve isha (yatsı) vakitleri için bazı dolaylı göndermeler ya da söylemler vardır. Peygamberin dünyadan göçüşünden

150-160 yıl sonra zuhr (öğle) ve asr (ikindi) vakitleri eklenerek Abbasi yönetimi (fıkıhçıları) tarafından beş vakit resmileştirilmiştir. Bu dönemde Abbasi din bilginleri hadisler ürettikleri

ve şeriat yasaları (fıkıh) külliyatı çıkardıkları dönemde üç vakit duaya öğle ve ikindi eklenerek beş vakit salât olarak son biçim verildi. İbn Hajar Hadis Külliyatında anlattığına göre, Ebu Dârda bir misyoner görev üstlenerek Bağdad’dan, üç vakit olarak bilinip

uygulandığı Medine’ye geldi; beş vaktin nasıl düzenlenerek oluşturulduğunu

Medinelilere gösterdi ve Bağdad’a döndü. Gerekçesi de Peygamberden iki vakit daha eklenmesini rivayet etmesiydi.

Oysa Ebu Davut ve Nissai, Ammara bin Ruveba’nın Muhammed peygamberin “Sabah ve akşam Tanrıya salât eda eden müminin cehenneme gitmeyeceğini” söylediği rivayetinden söz ederler. Büyük Hadis toplayıcılarından Buhari ve el Müslim’de salat ve vakitlerine ilişkin birbirinden farklı yorumlar bulunmaktadır.[2]

İslam şeriatının tapınması bireyseldir; korkulan bir Tanrının zulmünden korunmak, yalvarıp yakararak bağışlanmak ve ödüllendirilmek ister inananlar. Öyle bir Tanrıdır ki, iyiliği de kötülüğü de o verir; insana hem kötülük yaptırır, günah işletir ve hem de işlediği günahtan ötürü cehennem ateşinde yakar! Ancak kulları, kendisi için vakit namazları, oruç, hac vb. bazı biçimsel davranış ve hareketler olan ibadetleri yerine getirdiği zaman onu bağışlayacaktır. Kul her türlü ahlaksızlık, yalancılık, dolandırıcılık yapacak, yoksulu sömürecek, öksüzün-yetimin hakkını yiyecek ve sonra tövbe edip ibadete başlayınca, hatta iki rekat nafi le (yani fazladan) namaz kılınca Tanrı onun bağışlayıp ödüllendirecektir. Ne kolaylık değil mi? Günümüz emperyalist ve küresel kapitalist sistemleri hiç kuşkusuz böylesi Tanrının varlığına-Birliğine sahip çıkacak ve sonuna kadâr savunacaktır.

Alevilik Tapınmayı Bireysellikten Çıkarmış,

Anlamını Değiştirmiştir

Yukarıda kısaca açıklamaya çalıştığımız ibadet anlayışı ve bu türden tapınmalar bekleyen bir Tanrı inancıyla, Aleviliğin, yakından uzaktan bir ilişkisi yoktur. Alevi canın Kuran’ı da Rahman’ı da insandır, tapınması onadır; gördüğüne tapar, hayale değil. Bunu biz değil aşıklarımız-ozanlarımız söylüyor:

Kuranidir sözümüz

Rahmanidir yüzümüz

Hakk’ı görür gözümüz

Aldanmayız hayale

Türabi

Mülk yaratıp dünya düzen ol bahçevan heman benem

Halk içinde dirlik düzen dört kitabı doğru yazan

Ağ üstüne kara düzen ol yazılan Kur’an benem (…)

Kafi rdürür inanmayan evvel ahir heman benem

Yunus Emre

Her ne yerde gökte var ademde var

Her ne ki yılda ayda var ademde var

Ne ki elde yüzde var kademde var

Bu sözü fehmetmeyen adem davar

İmadeddin Nesimi

Ey müminler beni ziyaret edin

Yüzüm cemalullah sıfat bendedir

Dört kitabım yahu beni kıraat edin

Kur’an Zebur, Tevrat İncil bendedir

Edip Harabi

Minareye çıkıp bize bağırma

Haberimiz vardır sağır değiliz

Sen kendini düşün bizi kayırma

Allah’la biz ayrı gayrı değiliz

İbreti

Doğrudur, ama bu fiziksel ya da biyolojik birliktelik değil; tanrısal özün insanda saklı oluşudur. Bu öz İmam Ali’de, Ehlibeyt beşlisinde, İmamlarda büyük velilerde tecelli ettiği gibi, insan-i Kâmil’de, insanlığa hizmet eden her gerçek insanda görünüm alanına çıkar... Kaygusuz Abdal’ın dediği gibi, “Eşya-yı mahlûk Halik’ten ayrı degüldir (yani yaratılmış nesneler-maddeler, yaratıcısıyla birdir; ayrı olamaz...”.

Alevilikte görünmez Tanrıyı memnun ederek onunla anlaşmak ve öte dünyada cehennem ateşinden kurtulma kaygısı ya da cennetten güzel bir yer kapacak olmanın sevinci yoktur.

Alevi Toplu Tapınması Cem’in Kökeni

(Kırklar Meclisi ve Miraç) ve Cemevi

Billindiği gibi Görgü Cemi ya da Cemlerinin bir diğer adı da Kırklar Cemi’dir.

Alevi inanç geleneği, talibin Muhammed-Ali yoluna girmesi olan ikrar verme, kardaşlık/musahip tutma ve görülme sorulma törenlerini yapıldığı Görgü Cemi’nin Muhammed’in Miraç’tan döndüğünde Kırklar Cemi’ne kabul edilişine bağlamaktadır.

Abdülbaki Gölpınarlı şu saptamayı yapar:

“Bektaşilerde nasip alan, yani ikrar veren kişinin girdiği törene, bu törenle manevi aleme ağmak amacıyla ‘Miraç’ derler. Nasip alan kişiyi tören bittiğinde ‘Miracın kutlu ya da mübarek olsun’ diye kutlarlar. Alevilerin musahib kavline girişlerinde de ‘Miraçlama’ dedikleri nefes okunur.”

Önce kısaca Miraç’tan sözedelim: Sünni ve Şii geleneğinde Mirac olayı , biçimi ve sayısı üzerinde çok sayıda rivayet vardır. Biri Mekke, diğeri Medine’de olmak üzere en az iki kez Muhammed’in Miraca çıktığından tutunuz da, Peygamberin, “ikisi Mekke’de, 118’i Medine’de” olmak üzere tam 120 kez Mirac yaşadığına dair bir hadisten bile söz edilmektedir. Kuran‘ın 17. Ve 53. surelerinin sadece iki ayetinde geçen Miraç (yukarı çıkılacak araç, merdiven anlamında) olayının Alevi-Bektaşiler tarafından yapılan yorumu Sünni ve Şiilerinkinden çok farklıdır.

Cebrail Tanrının kendisine görünmek istediği haberini getirir. Yıldırım gibi hızlı uçan kanatlı at, Burak’a binerek göğe yükselir. Muhammed kendini Kudüs’de Süleyman Peygamberin tapınağı (Kuran’da Mescid-ül Aksa adı geçmektedir) üzerinde uçarken

bulur ve nurdan bir merdiven görür. Ve merdivene tırmanarak tanrıyla buluşmaya çıkar. Yedinci kata çıktığında, Tanrı katına varmadan önüne heybetli bir arslan çıkar, bu Ali’dir. Kükrer bırakmaz onu. (İmamlardan rivayet edilen Şii Mirac anlatılarında da Peygamberin çeşitli biçimlerde Ali ile karşılaşması vardır; ama sadece Anadolu Alevi geleneğinde Ali’yi arslan donunda gördüğü alatılır) Peygamber arslandan çekinir; mühür yüzüğünü (hatem) ağzına vermesini fısıldar kulağına Cebrail. İmam Cafer-i Sadık Buyruğu’nda şöyle denilmektedir:

“Yüzüğünü ağzına verdi, onda nişan kaldı. Andan (arslan) sakin oldu. Seyyidi (Muhammed) Sidret-ül Münteha’ya erişti. Dost dosta kavuştu. Doksan bin kelam söylendi...”

Hatayi, Muhammed’in “genç ve mahbub bir delikanlı” donunda göreceği Tanrısına kavuşmasına izin veren, hatta rehberlik eden arslanı şöyle tanımlar:

Yedinci felekde Arslan görünen

Hatemin ağzına verip sır eden

Gelip Kırklar ile Cemde bulunan

Cümlesine serdâr olan Ali’dir

Başka bir versiyonda ise, Sidret-ül Münteha’da perdenin arkasından yeşil benli elini uzatıp, “Gel habibim, ben bu evreni senin yüzsuyu hürmetine ve senin sevginden dolayı yarattım” diyen Tanrıyı Ali’nin donunda gördüğü anlatılır.

Muhammed, Miraç dönüşünde Kırklar sohbetteyken kapılarını çalar. Burada geçtiği anlatılan konuşmaları ve olayları dinlememiş ve bilmeyen Alevi can yoktur.

Ali çıkarıp yüzüğünü (hatem) geri verince, onun büyüklüğünü tasdik edip:

“Ey ashaplar gerçek Ali’dedir; Ali’ye varın, ondan isteyin dileklerinizi” der. Kırklar ikrar verip ikişer ikişer musahib tutarak, Ali’ye talip olurlar. Muhammed de Cebrail’in rehberliğiyle Ali ile musahib olur. Yer gökle, Cebrail Adem peygamberle, Muhammed Ali ile musahiptir artık.

Alevi inanç söylenceleri arasında çok önemli bir yeri olan bu göksel Kırklar Meclisi olgusu, Peygamberin İslamı yaymaya ve yaşatmaya çalıştığı 12-13 yıllık Mekke dönemindeki kendisine bağlı inananlarla yaptığı gizli toplantıların, toplum bilincinde kutsanıp mitoslaştırılmasıdır. Bunun İlk örneğini 8.yüzyılın ortalarında İmamların bilginlerinden Muhammed Bakır döneminde yazılmış Ummu’l Kitab’da Âdem yaratılmadan onbinlerce yıl önce (yaratılış ötesinde) nurdan insan biçimliTanrı’nın organlarını oluşturan yaratılmamış Ehlibeyt beşlisi dışında onlara bağlı ve 12 nakib, 28 necib tanımlamasıyla (Kırklar) bin renkli Beyazlık Denizinde yaşayan, farklı renklerde nurdan ruhsal varlıklar olarak anlatılır. Tanrı hepsinde de görünüm alanına çıkar; ancak Ehlibeyt Beşlisi dışında sadece Salman’a tanrısallık bağışlamış ve onu kendine vekil yapıp Şeytanı altetmiştir. Bu kırk nurdan ruhsal varlıklar Salman, Mikdad, Abu Zer, Ammar, vb., verilen adlar göstermektedir ki bunlar, Peygamber’e ilk inanan gerçek Kırklar Meclisi üyelerinden başkası değildir.

Mekke’de ilk İslam topluluğunun tapınma yeri yoktu. İbn Hişam’ın (ö.828) Siyar-ı Nebi’sine (s.159, 190) göre, İslam Peygamberi yaklaşık 13 yıllık Mekke döneminde, ancak yarısında tamamladığı kadınlı erkekli kırk kişilik inananlarıyla kendi evinde, Mekke’nin en dar ve gizli sokaklarında bulabildiği uygun bir mekanda ya da bir mağarada tapınma düzenlemeye başlamıştı. Akşam, gece ve sabah olarak bildirilen Tanrıya dua etmeyi/tapınmayı, anlaşılıyor ki, putperest Mekkelilerin ağır baskıları yüzünden, kendilerini güvencede hissettikleri ya da güvenceye aldıkları zamanlarda akşamdan başlayarak sabaha kadar toplu tapınma biçiminde yerine getiriyorlardı.

İbn Hişam’ın verdiği bilgiler, 9. yüzyılın ortalarında yazılmış İkhvan-üs Safa Risaleleri tarafından desteklenmektedir.

Bilginler, Miraç olgusu ya da mucizesinin tarihi olarak, Muhammed’in peygamberliğinin 6.yılı ya da Hicret’ten dört yıl önce, yani 618 olması gerektiği –ki 620 diyenler de bulunmaktadır üzerinde anlaşırlar. Birincisi, 616 yılı Kırkların, yani ilk

İslamların sayısının kırka tamamlandığı tarihten iki yıl sonradır. Artık Kırklar Meclisi kurulmuştur. Yukarıda söylendiği gizli yerlerde geceleri cem olup, hem gizlice ibadetlerini yapıyor hem de gündüz bulabildikleri, çeşitli biçimlerde sağlayabildikleri günlük yiyecek ve içeceklerini paylaşıyor. (Simgeleşen bir üzüm danesinin bölüşümünü düşünelim.) Kuşkusuz yarınki yaşamları ve İslamı yayma hizmetlerinin planları da konuşulup tartışılıyordu. Ayrıca

bu tarihten itibaren İslam peygamberi ve ilk İslam inananları üç yıl boyunca Mekke aristokratlarının sürgün ettiği Şeb-i Abi Talib 10 İsmail Kaygusuz adıyla anılan bir vadide ekonomik ambargo altında açlık sıkıntısı çekerek ve her an ölümcül bir saldırı bekleyerek yaşamaktaydılar.

Muhammed’in Mekke yılları, kendisini ve kabilesinin, İslama ilk inananların, en sıkıntılı ve baskı gördüğü yıllardır; büyük yoksulluk ve açlık çekiyorlardı. Çünkü, 620 yılı başlarında varlıklı karısı Hatice ve hemen arkasından, Müslüman olmamasına rağmen, kabile yasalarına göre, kendisini koruma altına almış olan amcası Ebu Talip de ölmüş bulunuyordu. Yine kabile geleneklerine göre talep ettiği “aman hakkı”nı Mekke’de hiçbir aileden alamayınca, Taif ’e göç etme girişiminde bulunmuş; ama taş ve sopalarla karşılanmıştı. Muhammed Şeb-i Abi Talip sürgününden, ölen karısı Hatice’nin akrabalarının verdiği “aman hakkı” ile Mekke’ye geri dönebilmişti.

Bu tarihte sayıyı tamamlayıcı olarak Kırklara karışan kişinin adını merak etmektesiniz ya, duyunca da Aleviler olarak şaşıracak, inanmayacaksınız. Onu, inanç geleneğimizdeki Kırklara karıştırmak değil, kapısına bile koymazsınız; çünkü hemen Ebubekir’in halife seçimi sırasında Ali’ye ve özellikle Fatima’ya yaptıklarını anımsayacaksınız. Oysa bu sahabi, Ortodoks İslamın en adaletli halifesi olarak büyük saygınlık sahibidir. Bu kişi Khattab oğlu Ömer idi. Bildiğiniz gibi Muhammed’i öldürmek niyetiyle evinden çıkan ve Mekke ticaret aristokrat aileleri arasında gücü ve savaşçılığıyla tanınmış 27/28 yaşlarındaki Hattab oğlu Ömer, kızkardeşinin direnişinden etkilenerek Peygamberin yanına müslüman olmak için gelir. Ancak Ömer’in kırkıncı kişi olarak İslama girmiş olması, Muhammed’i ve kabilesinin üç yıllık sosyal ve ekonomik ambargo altına alınmasını engellemez.

İkhvan üs-Safa (IV. Risale 16. kısım) bir küçük paragraf içinde şöyle söylemektedir: “Muhammed ilk kez misyonuna, yani peygamberliği yayma eylemine Hatice ile başladı, sonra vasisi Ali, dostu Ebubekir, Malik, Abuzer, Şuayp, Bilal, Salman, Cubeyr, Basir ve iğerleriyle, bir kadın 39 erkekten oluşan bir topluluk oluncaya kadar sürdürdü. Peygamber, ya Abu Cehil’in ya da Ömer’in din değiştirerek İslamın güçlendirilmesi için Tanrıya yalvardı ve kırk kişi oldular; o zaman yüce davayı açığa vurdular (izhar-ud dava)...”[3]

İlk Kırklar arasında adı geçen sahabilerden Ömer’in Ummu’l Kitab’ta 12 Nakib ve 28 Necib arasında bulunmamaktadır. Ayrıca Kolayni, El Kâfi ’sinde, İmam Bakır’ın Salman, Mikdad, Abu Zer, Ammar Yesari, vb., isimler vererek, diğer sahabilerin din kurucusu Dedesine ihanet ettiklerini söylediğini yazmaktadır. Dahası Ömer bin Khattab, Medine’de ilk Cem’de, yani ilk toplu tapınmada ikrar verip Ensar’dan biriyle yol kardeşi (musahip) olmuştu. Peygamber’in dünyadan göçmesiyle, cenazesini bile kaldırmadan ikrarından döndü. İkhvan üs-Safa, Kırklar Meclisini, Ummu’l Kitap gibi yaratılış ötesine götürmüyor, onu tarihsel nesnelliği içinde ve çok gerçekçi değerlendirmektedir.

Bu Meclisin kuruluş amacı, Mekke ve Medine’deki inançsal, sosyal, ekonomik ve siyasal işlevler ve ilişkilerin temelinde tüm insanlığı kapsayan evrensel devlet-toplum tasarımı geliştirmiş olmasıydı. İmam Cafer Sadık Buyruğu’na sınıfsız bir toplumun yaşadığı

“Rıza Kenti” olarak yansımış bu tasarım, Fransızcaya “Cité Spirituelle” (Ruhsal yada manevi kent ya da devlet) olarak çevrilmiş; dinsel inançlardaki “ruhsal yaşamın, cennette ölümsüzleşen sonsuzluk hedefi üzerine kurulmuş mükemmelliğe-olgunluğa ulaşması için tüm özellikleriyle cennetin nesnelleşmesi, dünyaya taşınmasıdır bu tasarım. Dünyayı ve insanlığı bozulmaktan ve bozan kötü nesillerden (baş hedef Abbasiler olmak üzere tüm baskıcı yönetimlerden) kurtarmak için,

“Din ve inançlar konuşunda biliçli ve gerçek bilimleri özümsemiş bu alanlarda yetişmiş eğitimli, deneyim sahibi kardeşlere (İkhvan) gereksinim vardır ve dinler, ancak karşılıklı konuşup tartışmak ve yardımlaşmakla yüceltilebilir” (İhvan üs-Safa,

Risale I,100, 140; Risale IV, 126)

Bu devlet tasarımının başında zamanın İmamı vardır diğer hiyerarşik organlarından dört Abdal dört meleği temsil eder ve Hüccet ya da baş Dai makamındaki kişinin başkanlık ettiği en önemli organ kırklar meclisidir. Sonra dört yüzler ve onları eğitip

yetiştirdiği dört binler gelir...

Mekke’ye gelmiş olan Yesribli (Medine) hacılar aracılığıyla, “Üç Akabe Biatı” anlaşma ve konuşmaları sonunda, 622 yılında Medine’ye göç etti Muhammed. Kırklar Meclisi, bu baskı ve sıkıntılı çok gizli çalışmalar gerektiren yıllarda oluşturulmuş ve

görev yapmıştır. Başlarında 20–22 yaşlarındaki Ali’nin bulunduğu, hem Peygamber’i koruyan (Ali’nin, Peygamber’in evini basarak öldürmeye gelenlere, onun yatağında yatıp, hayatını ortaya koyarak karşı durduğunu anımsayalım), hem çeşitli yollarla abluka altındaki Müslümanlara yiyecek içecek sağlayan ve Yesriblilerle ilişkileri geliştiren; etkinliklerini ve toplantılarını gizli yürüten bir örgüttü. Muhammed’in miraç dönüşünde ilk kez bu meclise uğrayıp, yaşamış olduğu göksel visionu onlara anlatması ve onlardan Tanrı’yı gördüğünü herkese yaymalarını istemesi de misyonun bir parçasıdır. Bunların arasından oniki kişinin tebliğci olarak Hicret olayından önce Medine’ye gönderilip, onlara İslamı öğrettikleri, orada bir Müslümanlar kolonisi kurdukları biliniyor.

Kırklar Meclisi, etkinliklerini ve toplantılarını gizli yürüterek Yesriblilerle ilişkileri geliştirmişti. Mekke gibi zengin ticaret toplumunun, kutsal inançları ve tüm değerler sistemini altüst eden İslam dininin ilk mensupları, elbetteki gizli bir örgüt gibi çalışacaktı. Bu bağlamda araştırmacı ve tarihçilerin, olayın bu yönünü görmek istemeyip, Kırklar Meclisi’ni ya toptan yadsımaları, ya da hayali “göksel meclis” gibi değerlendirmelerini doğrusu yadırgıyoruz. Bu gizli meclis, özellikle Mekke ticaret aristokrasisi dışındaki yoksul kabile mensuplarını, Bedevileri ve yerli-yabancı emekçi köleleri İslama çekebilmeleri için, yeni ve eşitlikçi, paylaşımcı bir sistemi öngören inanç ve toplu tapınma kuralları yaratmışlardır. Bu bir avuç insan, din kurucusunun önderliği ve kendilerini güvencede tutacak bir hizmet dağılımında, gizlice toplanıp, tapınıyor; konuşup, tartışıyor ve kendi kendilerini eğitiyorlardı.

Öbür yandan Hicret (göç) etmeye karar verdikleri, Yesrib (Medine) tarımla uğraşan bir kabileler konfederasyonuydu ve toprağı ortak kullanıyorlardı. Ayrıca bazı kabileler Musevi olduğu gibi aralarında yaşayan Hırıstiyanlar da bulunuyordu. Bu nedenlerden dolayı, sığınma durumunda kalacakları bu topluma uygun değerler de geliştirmeliydiler. Böylece “Kırklar” söylencelerinde günümüze kadar ulaşan (simgesel) bir üzüm tanesini kırka bölmek ya da ezip şerbet yaparak, kırk kişinin tatmasını sağlayacak bir bölüşümcülük ve birine neşter vurulunca hepsinde aynı acıyı duyuracak, kan çıkartacak kardeşlik ortamı oluştu bu mecliste. İçlerinde Zerdüştlüğü–Mazdekizmi, Maniheizmi, Musevilik ve Hıristiyanlığı çok iyi bilen, bu dinlerin bir kısmına girip çıkmış Selman-ı Farisi gibi bir bilge öğretmen ve annesi Bizanslı bir köle olan Musab b. Umeyr gibi bir başka tebliğci öğretmen de vardı. Bu sonuncusu, Peygamber’den önce Medine’ye gidip, orada bir İslam cemaatı kurarak ortamı hazırlayanların başında geliyordu. Demek ki, ancak Kırklar Meclisi’ni gökten yere indirip, tarihsel nesnelliğe kavuşturduğumuzda, görgü cemi ve musahiplikleköken ilişkisi, akılcı bir taban bulur.

Bu dönem karanlık içinde bırakılmış, aydınlatılmış değildir; Ali’nin ve Salman’ın Kur’an yorum ve çeviri çalışmaları ortalarda yoktur. Her inen ayeti ilk okuyup öğrettiği kişilerden olan Ali ile Salman’ın –ki onun bazı ayetlerin anlaşılır kılınmasında Peygambere yardım ettiği de bilinir, bunun için kendisine yersel Cebrail adı verilmiştir- onları yazıp kitaplaştırmadığı düşünülebilir mi? Yukarıda adını verdiğimiz İmam Bakır döneminde kaleme alınmış Ummu’l Kitab’da İmam Ali’ye atfedilen Kitabu’l-ikhbarat (Haberler/Hadisler Kitabı) yazarı verilmeyen Kitab-i ma Ahli Beyt (Bizim Ehlibeyt Kitabımız) Ve yine yazarı belirsiz Kitabhayi nihani (Gizli Kitablar) isimli kitap adları geçmektedir.

Ayrıca Şiilerce çok değerli olan El Kolayni’de anlatıldığı üzere, İmam’dan İmam’a devredilen emanetler sandığında bir Ali Kur’an’ı ve gelecekten haber verdiği söylenilen bir Fatima Mushafı vardı. Adı verilen kitapların hiçbiri zamanımıza ulaşamamıştır. Muhammed’in ölümüyle birlikte dağıtılan meclisin yeraltında oluşturulup çalıştığı ve batıni inancın geliştiği; ilk kırklar Meclisi tapınmaları yapılabildiğince sürdürüldüğü anlaşılıyor. Ali tanrısallığında bayraklaşan bir toplumsal ihtilal sonucunda Ali’nin başa getirilmiş olması, rastlantı değildi.

[1] W. Montgomery Watt, Muhammed in Medina, London, 1956, s.304.

[2] Aktaranlar Richard Bell, Th e Origin of İslam, London, 1968, s.142; Mümtaz Ali Taceddin S. Ali, “Th ree Times Salat or Du’a”, www.ismaili.net

[3] Yves Marquet, La Philosophie Des Ikhwan al-Safa, etudes et documents, Alger, 1973, s. 373.

Kitabın devamını buradan okuya bilirsiniz.